خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: اتیوپی یکی از کشورهای ریشه‌دار در جهان است که پیوندهای مشترک فرهنگی با ایران دارد. اتیوپیایی‌ها هیچگاه مستعمره نبوده‌اند و تنوع قومی و فرهنگی دارند. رواج بسیار تصوف نیز از نکات جالب توجه در مؤلفه‌های فرهنگی مردم اتیوپی است.
متأسفانه تا یکی دو سال پیش، بیشتر اخباری که از این کشور در رسانه‌های ایران منتشر شده در مسائل سیاسی بود و ایرانیان هیچ تصوری از فرهنگ معاصر این کشور نداشتند. اما از حدود یکسال پیش گزارش‌های مفید و متنوعی از وضعیت فرهنگی امروز اتیوپیایی‌ها توسط سلمان رستمی، رایزن فرهنگی ایران در این کشور به ایران مخابره شده است. گزارش زیر نیز از تازه‌ترین تولیدات این رایزنی است.
مقدمه
با افزایش نرخ باسوادی در کشور اتیوپی انتظار طبیعی این است که نرخ ساعت مطالعه نیز در حال رشد باشد و هر روز افراد بیشتری عادت به خواندن کتاب در اوقات فراغت پیدا کنند. مطالعه کتاب برای همه اقشار در جامعه با سواد امری رایج بوده و تقاضای عموم مردم برای خرید کتاب نیز توسط فروشندگان کتاب نیز یکی از شاخص‌های آن است.
این روزها به هر کجای شهر آدیس آبابا که بروید، به نظر می‌رسد که کتاب‌های بسیاری برای خرید، در دسترس مردم است، چه از یک جایگاه رسمی فروش کتاب در اطراف محله استادیوم شهر آدیس آبابا و تئاتر ملی و چه از فروشنده‌های سیار کتاب.
همچنین وجود افرادی که در خیابان‌ها با خود کتاب حمل کرده و فروش آن را به افرادی که در اتومبیل نشسته‌اند یا افرادی که در خیابان راه می‌روند پیشنهاد می‌کنند، یک امر عادی شده است. این روند جدیدی است که شهر آدیس آبابا را تسخیر کرده است. چند سال پیش بازار کتاب و خوانندگان بسیار محدود بود.
این روزها نسل جدید شیفته فناوری و تکنولوژی است. جوانان بیشتر از تلفن‌های هوشمند استفاده می‌کنند و از اینترنت برای انجام همه کارها بهره می‌برند و اگر شخصی در حال استفاده از تلفن همراه نباشد احتمالاً خود را با برنامه‌های تلویزیون مشغول کرده است. ولی واقعیت این است که اتیوپی کشوری با حدود ۱۱۰ میلیون جمعیت است و نرخ کتابخوانی در آن بسیار پایین است و شاید بتوان گفت که فرهنگ کتابخوانی در این کشور در حال مرگ است، در ادامه علل این آسیب اجتماعی و فرهنگی به مخاطبان ارائه می‌شود.
کتاب‌فروشان ثابت و سیار در آدیس آبابا
آنها با کتاب‌هایی که در دستانشان تا انتهای گردن چیده شده، راه می‌روند و به هر کسی که برای خرید کتاب به آنها نزدیک می‌شوند، پیشنهاد کتابی را می‌دهند. نزدیک به ۱۰۰۰ فروشنده سیار کتاب در خیابان‌های آدیس آبابا به فعالیت اشتغال دارند.
آدیسو یک فروشنده سیار کتاب است او پنج سال است که کتاب می‌فروشد. اگرچه آدیسو باسواد نیست، اما همه عناوین کتاب‌هایی را که حمل می‌کند چه به زبان امهریک و چه انگلیسی، می‌داند. از زمان اعلام وضعیت اضطراری اخیر در کشور بخاطر همه گیری کرونا، کار وی نیز تا حدودی مشکل پیدا کرده است. قیمتی که او برای تهیه کتاب از فروشگاه‌ها استفاده می‌کرد افزایش یافته است و بعضی اوقات نیز کتاب‌هایی که مردم می‌خواهند بخوانند در دسترس نیست. برخی از همکاران وی نیز به دلیل فشار مأموران در مناطقی مانند دمبل، بله دلدی و روبه‌روی هر هتل بزرگی که گردشگران از آن بازدید می‌کنند، کسب و کار خود را ترک کرده‌اند. آدیسو می‌گوید: «با ما مانند یک دزد رفتار می‌شود و حضور ما در برخی از مناطق گردشگری ممنوع است.»
وی امیدوار است که آنها بتوانند انجمنی برای فروشندگان سیار کتاب ایجاد کند که آنها را متحد کرده و از این آزار و اذیت نیروی‌های امنیتی جلوگیری کند تا آنها بتوانند آزادانه به کسب و کار خود پرداخته و به فروش کتاب ادامه دهند.
برهانو، تقریباً دو سال است که به کار فروش کتاب در اطراف آرات کیلو، اشتغال دارد. وی می‌گوید که به جز یک دوره زمانی کوتاه، فعالیت چاپ و نشر کتاب طی یک یا دو سال اخیر پیشرفتی نداشته است بیشتر خوانندگان کتاب در اتیوپی علاقه‌مند به مطالعه کتاب‌هایی با محوریت سیاست یا رمان‌های خاص هستند. آدیسو توضیح می‌دهد که یافتن کتاب‌هایی که توسط افسانه‌هایی مانند Alemayehu Gelagay و Adam Reta نوشته شده، از آنجا که بسیار قدیمی هستند، دشوار است. وقتی این کتاب‌ها را پیدا می‌کنیم، آنها را با قیمت بالاتری می‌فروشیم زیرا دستیابی به آنها به ندرت اتفاق می‌افتد.
وی افزود: اخیراً ناشران کتاب آثار کلاسیک را تجدید چاپ کرده و در دسترس خوانندگان قرار داده‌اند. آنها از آنجا که طرفداران زیادی دارند، بسیار سریع به فروش می‌رسند.
یوناس ۳۲ ساله نیز یک فروشنده سیار کتاب است که در کنار تئاتر ملی تاریخی اتیوپی بساط خود را پهن می‌کند. یک صبح آفتابی که او در کنار کتاب‌هایش ایستاده و با لبخند از مشتریانش استقبال می‌کند و توصیه‌های خود را درباره کتاب‌هایی که مشتریانش علاقه‌مند به مطالعه آن هستند ارائه می‌دهد.
یوناس می‌گوید: من ۶ سال است که این کار را انجام می‌دهم، سود این کار اصلاً خوب نیست، اما من از فروش کتاب لذت می‌برم.
یوناس در دو سال اخیر شاهد افزایش شدید قیمت کتاب بوده است. او می‌گوید که «در یک روز خوب من از فروش ۲۰ کتاب سود منطقی می‌برم ولی تعداد این روزهای خوب خیلی کم است.»
همانطور که او به یاد می‌آورد از ۶ سال پیش که برای اولین بار کار خود را شروع کرد، قیمت یک کتاب به طور متوسط ۱۵ بیر بود، اما در چند سال اخیر قیمت‌ها در یک بازه زمانی کوتاه از ۳۰ بیر به ۸۰ بیر رسیده است. یک دلیل آن هزینه چاپ کاغذ است. اما یوناس می‌گوید این افزایش قیمت مشتریان را از این امر منصرف نکرده ولی تعداد آنها خیلی کم شده است. مردم هنوز هم می‌خواهند کتاب بخوانند بنابراین هنوز هم کم و بیش، خرید می‌کنند.
در سال ۲۰۱۵، اتیوپی ۱۱.۲ میلیون دلار کتاب چاپی وارد کرده است. تمام کتاب‌های موجود در غرفه یوناس به صورت محلی منتشر و توزیع می‌شود. ناشرانی در اطراف آدیس آبابا هستند که هم کتاب‌های محلی و هم کتاب‌های بین‌المللی را با چاپ و چاپ مجدد در کشور با قیمتی مقرون به صرفه در دسترس می‌گذارند.
رؤیای یوناس این است که کتاب‌هایی را که نویسندگان بزرگ اتیوپیایی در بازارهای بین المللی نوشته‌اند در سبد فروش خود ببیند، درست همانطور که در جایگاه او کتاب‌هایی از نویسندگان از سراسر جهان وجود دارد. شما می‌توانید کتاب‌های روانشناسی و داستان‌های آمریکایی را به زبان انگلیسی و ترجمه شده و به زبان امهریک روی زمین مشاهده کنید.
مردم اتیوپی به ارزش واقعی کتاب آگاهی پیدا نکرده‌اند. وی می‌گوید: کتاب به مردم کمک می‌کند تا یاد بگیرند و تغییر کنند، از هر لحاظ به رشد آن کمک می‌کند.
بیش از ۷۰ سال است که چاپخانه و انتشارات هنری نسبت به چاپ و توزیع کتاب در سراسر کشور اتیوپی اهتمام دارد. آنها در تولید انواع کتاب‌ها از کتاب‌های درسی گرفته تا داستان نقش دارند. این شرکت در اوایل سال ۲۰۱۶ خصوصی سازی شد. انتشارات هنرمند به دلیل رشد کم مخاطبان در کشور، شاهد جهش در بازار چاپ و فروش کتاب بوده است. تعداد کتاب‌ها و همچنین تقاضا نیز تا حدودی افزایش یافته است. به حوزه چاپ و نشر در اتیوپی، مالیات بر ارزش افزوده برای کتاب اعمال نمی‌شود و این مورد به پیشرفت این بخش کمک شایانی کرده است. همچنین تعداد بیشتری از نویسندگان برای چاپ کتاب‌های خود به این انتشارات می‌آیند. انجمن نویسندگان اتیوپی، واقع در ساختمانی روبروی ورزشگاه آدیس آبابا، برای کمک به نویسندگان در انتشار آثارشان با انتشارات هنری همکاری می‌کند.
همچنین یکی از مشکلات این بخش، بالا رفتن هزینه چاپ به دلیل هزینه مواد و نیروی کار است. از آنجا که برخی از لوازم چاپ وارداتی هستند، نوسان نرخ یا کمبود ارز تأثیر قابل توجهی در عملیات دارد. قیمت کاغذ و جوهر، افزایش چشمگیری پیدا کرده است. کاغذ و جوهر اقلام پر مصرف و هزینه بر صنعت نشر است. حتی هزینه نیروی کار ماهر نیز عامل مهمی است. پیش از این، حقوق ماهیانه ۳۰۰ بیر به کارمندان فعال حوزه چاپ پرداخت می‌شد ولی اکنون برای همان کار باید ۵۰۰۰ بیر دستمزد پرداخت شود.
نویسنده قیمت کتاب خود را تعیین می‌کند. پس از پایان روند انتشار، نویسندگان با فروشندگان کتاب وارد مذاکره برای فروش می‌شوند. اگر آنها فروش را قبول کنند ۳۰ درصد از سود را می‌برند. در مواردی که نویسنده سرمایه چاپ کتاب خود را نداشته باشد، از روش‌های دیگر مانند پیدا کردن اسپانسر استفاده می‌کند که معمولاً این اسپانسرها به ندرت پیدا می‌شوند.
این کشور با ۱۱۰ میلیون نفر جمعیت، فقط حدود ۱۲۵ شرکت فعال در حوزه چاپ و نشر دارد.
فرهنگ کتابخوانی در حال مرگ است
برهانو، تقریباً دو سال است که به کار فروش کتاب در اطراف آرات کیلو، اشتغال دارد. وی می‌گوید که به جز یک دوره زمانی کوتاه، فعالیت چاپ و نشر کتاب طی یک یا دو سال اخیر پیشرفتی نداشته است. حتی در دوره‌هایی که کتاب‌های سیاسی اجازه فروش عمومی نداشتند، بسیار زیاد مورد اقبال خوانندگان و مخاطبان قرار می‌گرفتند. اما این روزها مگر اینکه نویسنده شناخته شده باشد تا کتاب وی، توجه خوانندگان را جلب کند. مردم اصلاً علاقه‌ای به کتاب ندارند. کشور ما بیش از ۱۱۰ میلیون نفر جمعیت دارد، اما این سال‌ها با کاهش نسبی در تیراژ روزنامه‌ها و مجلات و فروش ضعیف کتاب مواجه هستیم و این نشان از ضعیف شدن فرهنگ مطالعه در اتیوپی است.
آبره آدامو، رئیس انجمن نویسندگان اتیوپی می‌گوید که یکی از مهمترین چالش‌ها افزایش قیمت‌ها در صنعت نشر در اتیوپی است. هزینه‌های چاپ بدون هیچ حد و مرزی هر روز در حال افزایش است به باور عده‌ای اصلاحات مدام سیاسی و اقتصادی و وضعیت شکننده موجود در کشور، باعث شده تا تیراژ روزنامه‌ها و همچنین کتاب‌ها بسیار شود و صنعت چاپ ضربه بخورد. در بهترین حالت عمومی در رابطه با اصلاحات در کشور؛ تنها چند کتاب در زمینه مسائل روز کشور و جامعه منتشر می‌شود.
اما این فقط یک پدیده کوتاه مدت و زودگذر است، چرا که خوانندگان، نویسندگان و فروشندگان کتاب به طور یکسان اتفاق نظر دارند که صنعت چاپ و نشر کتاب به دلیل کاهش فرهنگ کتابخوانی به هیچ وجه وضعیت امیدوار کننده‌ای ندارد. برهانو می‌گوید، مردم این روزها ترجیح می‌دهند پول خود را به جای کتاب برای چیزهای دیگری خرج کنند. اما این تنها مساله ما نیست. متأسفانه نویسندگان کم عمقی نیز وجود دارند که بدون انجام تحقیق عمیق، به دلیل سود اقتصادی، کتاب‌هایی را درباره مسائل مهم زمان منتشر می‌کنند. این امر باعث ناامیدی خوانندگان نیز می‌شود. از سوی دیگر، افزایش و گسترش رسانه‌های دیجیتال و اجتماعی توجه مردم را از مطالعه کتاب نیز منحرف کرده است.
فیسبوک، توئیتر، اینستاگرام و دیگر شبکه‌های اجتماعی زندگی انسان مدرن را ناآرام کرده و باعث می‌شوند تا مردم زمان کمتری را برای مطالعه صرف کنند. با این وجود باید این نکته را نیز متذکر شویم که این فناوری‌ها دسترسی به مطالعه را به عنوان کاری آسان فراهم می‌کنند، زیرا تلفن‌های هوشمند، کتاب الکترونیکی و رایانه به طور گسترده‌ای به گسترش دانش و اطلاعات و دسترسی بدون مرز به محتوا کمک کرده‌اند. اما آنچه نیاز به توجه فوری دارد، برگرداندن فرهنگ مطالعه در همه اقشار جامعه است. هرچه زمان می‌گذرد، اقدامات مختلفی باید برای بهبود فرهنگ مطالعه از سطح پایه با تشویق دانش آموزان به مطالعه و مطالعه با انگیزه انجام شود.
ارمیاس و دوستانش در دبیرستانی در اطراف یکی از مناطق شمالی پایتخت اتیوپی، مشغول به تحصیلند. همه آنها به این واقعیت اعتراف دارند که خواننده خوبی نیستند و اصلاً عادت به خواندن کتاب غیردرسی ندارند. علاوه بر فعالیت‌های درسی، کتب درسی و منابع، عادت به خواندن سایر آثار ادبی از هر نوع دیگری را ندارند. ارمیاس می‌گوید: فقط تعداد کمی از دانش آموزان چنین کتاب‌هایی را می‌خوانند، در حالی که کتابخانه مدرسه آنها پر از کتاب‌های متنوع است.
تنها باری که آنها آثار ادبی را کامل می‌خوانند زمانی است که معلمان امهریک و انگلیسی‌شان به عنوان بخشی از درجه بندی و ارزیابی به دانش آموزان دستور داده‌اند که این کار را انجام دهند و این موضوع برای کشوری که دارای سنت ادبی، الفبا و زبان‌های نوشتاری باستانی است، تعجب برانگیز است، اما احیای فرهنگ کتابخوانی در اتیوپی چگونه امکان پذیر می‌شود؟
سودجویان در صنعت نشر اتیوپی
آبره آدامو، رئیس انجمن نویسندگان اتیوپی می‌گوید که یکی از مهمترین چالش‌ها افزایش قیمت‌ها در صنعت نشر در اتیوپی است. هزینه‌های چاپ بدون هیچ حد و مرزی هر روز در حال افزایش است.
این انجمن مطالعه‌ای را در این خصوص انجام داد و به این نتیجه رسید که دو فرد در اتیوپی وجود دارند که هر زمان که بخواهند قیمت کاغذ را افزایش می‌دهند و کل بازار را کنترل می‌کنند. مشکل دیگر این است که برخی از نویسندگان، بدون داشتن دانش کافی در مورد این موضوع، کتاب‌هایی را به ویژه در زمینه سیاست منتشر می‌کنند و بسیاری از کتاب‌ها اصلاً محتوا ندارند.
وی گفت: ما بیش از ۵۰ دانشگاه دولتی داریم. از جمله مؤسسات خصوصی، ما بیش از ۱۰۰ مؤسسه آموزش عالی داریم. از این رو، می‌توانیم فرض کنیم که پتانسیلی برای خوانندگان کتاب وجود دارد. همچنین مدارس در هر منطقه روستایی وجود دارد، بنابراین معلمان این مدارس نیز خوانندگان بالقوه کتاب هستند. از این رو، در مقایسه با این پتانسیل، می‌توان گفت که اتیوپی جمعیت خواننده بسیار کمی دارد.
آدامو ادامه داد: به عنوان مثال، این روزها یک کتاب موفق و خواندنی فقط ۵۰۰۰ نسخه به فروش می‌رسد. این واقعاً در یک کشور ۱۱۰ میلیونی ناامید کننده است. یکی از مواردی که فرهنگ ضعیف مطالعه در اتیوپی را نشان می‌دهد این است که شما نمی‌توانید افرادی را پیدا کنید که در مناطق تفریحی و پارک‌ها در حال مطالعه کتاب باشند. از این رو کار فرهنگسازی برای خواندن، باید از سطح پایه یا مدارس ابتدایی آغاز شود. این یکی از مهمترین دلایلی است که افراد این نسل نتوانسته‌اند فرهنگ گفت‌وگو را توسعه دهند و بجای آن برای حل اختلاف عقاید از زور و جنگ استفاده می‌کنند و این یکی از مظاهر فرهنگ ضعیف کتابخوانی در کشور اتیوپی است.
رئیس انجمن نویسندگان اتیوپی اضافه کرد: درست است که عصر اطلاعات دیجیتال است و ما می‌توانیم به اطلاعات از طریق تلفن‌های هوشمند خود دسترسی پیدا کنیم، اما مطالعه مهم و ضروری است. در گذشته و در زمان امپراطور هایله سلاسی، حتی وزارت آموزش و پرورش نقشی اساسی در انتشار و توزیع کتاب‌هایی داشت که معتقد بود نقش سازنده‌ای در جامعه و فرهنگ آن دارد ولی در حال حاضر چنین اقدامی از سوی دولت انجام نمی‌گیرد. بنابراین، دولت باید کتاب‌های تأثیر گذار در ایجاد اجماع ملی را انتخاب و از انتشار آن در مقیاس کلان حمایت کند. همچنین باید انگیزه‌هایی برای تشویق نویسندگان و جلوگیری از نگاه سیاسی و یا نگاه بازار محور در اختیار آنها قرار گیرد و البته رهبران جامعه باید الگویی برای فرهنگ مطالعه در ذهن جوانان باشند.