به گزارش رویداد جدیدبه نقل از ایسنا، پیش از شیوع ویروس کرونا از چین، که اتفاقا آخرین کشور مهمان ویژه نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بود، هرساله نمایشگاه کتاب تهران به گونه‌ای برگزار می‌شد که به نظر و به اعتقاد خیلی‌ها، از ناشران گرفته تا نویسندگان و شاعران، بیشتر به یک فروشگاه کتاب بزرگ شبیه بود.

میرجلال‌الدین کزازی، نویسنده و مترجم در آستانه واپسین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با بیان این‌که آن‌چه ما نمایشگاه کتاب می‌نامیم به راستی یک نهاد کارساز و اثرگذار فرهنگی نیست، گفته بود: نمایشگاه کتاب بیشتر فروشگاهی بزرگ است که کتاب‌ها در آن فراپیش خواستاران نهاده می‌شود و ارج و ارزش آن در همین است که خواستار و خریدار کتاب می‌تواند کتاب‌های گوناگونی را که به آن‌ها نیاز دارد در این فروشگاه بزرگ به آسانی به‌دست بیاورد. اما اگر نمایشگاه کتاب نهادی فرهنگی است، می‌باید کارساز، پایدار و اثرگذار باشد. 

اسدالله امرایی، مترجم هم که نظری مشابه داشت، در این‌باره گفته بود: به نظرم ایرادی که نمایشگاه کتاب دارد این است که نمایشگاه نیست، بیشتر فروشگاه است و این فروشگاه بودنش به کتاب‌فروشی‌ها به‌ویژه کتاب‌فروشی‌هایی که در محله‌ها هستند آسیب می‌زند.

این نقد به نوع برگزاری نمایشگاه کتاب تهران حتی تا پرسش از ناشران درباره برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی هم ادامه داشت؛ مرتضی زینعلی، مدیر نشر دانشگاهی جامعه‌نگر در این‌باره بیان کرده بود: نمایشگاه ما تفاوت‌هایی با نمایشگاه‌های دیگر دارد که باعث می‌شود کمتر قابلیت برگزاری به صورت مجازی را داشته باشد. نمایشگاه ما بیشتر فروشگاه است، یعنی جنبه فروشگاهی آن نسبت به جنبه نمایشگاهی‌اش قوی‌تر است.

اما روز سه‌شنبه (۲۵ شهریورماه ۹۹) پس از گذشت حدود شش ماه از تعویق در برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و «نمی‌شود» و «می‌شود»های بسیار درباره مجازی شدن آن، آب پاکی روی دست ناشران ریخته و از برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به صورت مجازی خبر داده شد.

خبر از برگزاری یک نمایشگاه کتاب به صورت مجازی حکایت دارد و در حکم اعلام‌شده، مطلبی در این‌باره که این رویداد همان نمایشگاه بین‌المللی کتاب سی‌وسوم خواهد بود یا خیر نیامده است. کمااین‌که هومان حسن‌پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان نیز پیش‌تر علی‌رغم انتقادش نسبت به برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به صورت مجازی گفته بود: هر رویدادی هم که بخواهد به صورت مجازی برگزار بشود، نمایشگاه بین‌المللی کتاب سی‌وسوم نخواهد بود، چون هیچ‌کدام از کاربردها و عملیات‌هایی که در نمایشگاه حضوری بود، در این رویداد مجازی قابل دسترسی نخواهد بود.

چند ماه قبل، پس از شنیده شدن نخستین زمزمه‌ها درباره برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به صورت مجازی، ناشران نسبت به شفاف نبودن این مسئله انتقادهایی داشتند، مسئله‌ای که با وجود قطعی شدن آن هنوز هم در ابهام است. درحالی که در تقویم نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب که در سایت موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران مشاهده می‌شود، تاریخ برگزاری نمایشگاه کتاب تهران هنوز سال ۱۳۹۹ است و با این وجود تنها شش ماه برای برگزاری این رویداد فرصت باقی مانده اما هنوز نه تنها جزئیات بلکه حتی کلیاتی هم در این‌باره اعلام نشده است. تنها عنوان شده که متصدی برگزاری این رویداد موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران خواهد بود. 

این درحالی است که می‌شود گفت انگار نمایشگاه کتاب تهران در شیوه برگزاری خود در روزگار کرونایی پیرو سایر همتایانش بوده است؛ پیش‌تر، برگزاری نمایشگاه کتاب فرانکفورت، پکن، فیلیپین، الجزایر، مسکو و … نیز مجازی اعلام شد. اما اعلام جزئیات درباره شیوه برگزاری توسط هر یک از این کشورها جای تامل دارد چرا که هنوز هم ناشران ایرانی نمی‌دانند نمایشگاه کتاب مجازی دقیقا چیست! شاید به همین دلیل است که در ماه‌های اخیر برخی از ناشران انگار چندان هم منتظر برگزاری نمایشگاه کتاب ننشسته‌اند و خودشان هر یک نمایشگاه کتاب برگزار کرده‌اند. این‌جا است که مفهوم فروشگاه بودن نمایشگاه کتاب در ایران که از آن انتقاد می‌شود معنای دقیق‌تری به خود می‌گیرد، در واقع در این مدت برخی از ناشران هر یک فروشگاه کتاب مجازی خود را برگزار کردند.

اما در آن سوی مرزها نمایشگاه کتاب باز هم شکل دیگری دارد، گرچه به نظر نام «مجازی» را با خود دارد اما بیشتر رویدادمحور است تا فروشگاه‌محور. چندی پیش سی‌وسومین نمایشگاه کتاب مسکو که بزرگ‌ترین نمایشگاه‌ کتاب در روسیه است از ۱۲ شهریورماه به صورت آنلاین و آفلاین به مدت پنج روز و در مجموعه نمایشگاهی  VDNH میزبان علاقه‌مندان کتاب از سراسر جهان شد. کره جنوبی به عنوان مهمان ویژه در این دوره از نمایشگاه کتاب مسکو که تا تاریخ ۷ سپتامبر (۱۷ شهریور) برپا بود حضور داشت و مسکو میزبان رویدادهای متعددی عمدتا به صورت آنلاین شامل حضور تعدادی آژانس از قبیل موسسه ترجمه ادبیات کره، آژانس تبلیغات صنعت نشر و مرکز فرهنگی کره در روسیه بود.

پیش از آن نیز، وزارت فرهنگ الجزایر در روز ۲۸ مردادماه از برگزاری مجازی نمایشگاه بین‌المللی کتاب الجزایر برای پیشگیری از شیوع ویروس کرونا در این کشور خبر داد. جمال فوغالی، رییس کمیته کتاب و کتاب‌خوانی در وزارت فرهنگ الجزایر در این‌باره گفته بود: هنوز شکل و صورت نهایی و زمان برگزاری نمایشگاه مشخص نشده اما نسخه مجازی این نمایشگاه شامل برنامه دیدارها، جلسات و میزگردها با استفاده از فناوری‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی خواهد بود.

او امکان راه‌اندازی بستری برای فروش کتاب از طریق اینترنت را با مشارکت کارشناسان این زمینه و خانه‌های نشر الجزایری، عربی و خارجی که در نمایشگاه شرکت می‌کنند محتمل دانسته بود.

در فیلیپین نیز نمایشگاه کتاب «اکلتان» که توسط انجمن توسعه کتاب فیلیپین (BDAP) و با هدف کمک به ناشران داخلی سازماندهی شده با برگزاری آنلاین این نمایشگاه در پی انتشار ویروس کرونا سعی کرد تا به صنعت نشر این کشور کمک کند.

آنی روزا آلمریو، رییس این نمایشگاه گفته بود: نمایشگاه کتاب «اکلتان» در سال گذشته شروع به کار کرد. می‌خواستیم از طریق برگزاری این نمایشگاه، مکانی برای ناشران مستقل و اصلی فیلیپینی برای نمایش و فروش کتاب‌های‌شان داشته باشیم و حالا تصمیم داریم با برگزاری آنلاین این دوره از نمایشگاه از طریق پلتفرم محبوب Shopee به این سنت ادامه دهیم.

او همچنین درباره نحوه شرکت ناشران گفته بود: تصمیم‌گیری برای برگزاری آنلاین نمایشگاه به برنامه‌ریزی‌های مختلف نیاز داشت. همه ناشران شرکت‌کننده مجبور خواهند بود با نحوه کار این پلتفرم و همه امکانات مربوط به آن در اسرع وقت آشنا شوند و روش کار با آن را به بهترین نحو بیاموزند. بی‌شک همه ناشران داخلی با تجارت الکترونیک آشنا نیستند؛ بنابراین برگزاری آنلاین این نمایشگاه به واقع یک تغییر بزرگ خواهد بود. بزرگ‌ترین چالش پیش روی ناشران دسترسی و جذب مخاطب خواهد بود؛ اما در این پتلفرم امکاناتی هست که می‌تواند برای آن‌ها مفید باشد و ما با برگزاری آنلاین می‌توانیم به پتانسیل‌هایی دسترسی پیدا کنیم که پیش از این و با برگزاری فیزیکی نمایشگاه‌های کتاب و کتابفروشی‌های سنتی ممکن نبود. حالا که ویروس کرونا بیش از زمان دیگری نفس کتابفروشی‌ها و ناشران را به شماره انداخته، به نظر می‌رسد فروش آنلاین راهی موثر برای فروش و خرید کتاب باشد و ظاهرا هم فروشنده و هم خریدار آماده هستند تا این روش نسبتا جدید را امتحان کنند.

آنی روزا آلمریو معتقد بود این تصمیم فقط برای افزایش فروش نیست؛ بلکه آن‌ها امیدوار بودند این اقدام توجه‌ها را به سوی ناشران داخلی خصوصا ناشران مستقل جلب کند. 

این نمایشگاه از ۱۶ تا ۱۸ آگوست روی پلتفرم Shopee به صورت آنلاین برگزار شد، اما اغلب کتاب‌ها که ترکیبی از عنوان‌های جدید و قدیمی به شکل کاغذی بودند، از سوی نمایشگاه برای خریدار به صورت رایگان ارسال شدند.

در چنین شرایطی، پس از ماه‌ها روزهای دشوار برای ناشران و کتابفروشان خصوصا ناشران و کتابفروشی‌های کوچک انتظار می‌رود حالا که نمایشگاه کتاب تهران مجازی شده است این رویداد فرصتی باشد برای جبران خسارت‌های واردآمده به این صنف و نه باز هم محلی برای دیده شدن ناشران بزرگ، و بنابر اظهارات ناشران، چیزی شبیه به نمایشگاه کتاب هر سال؛ چیزی که در اظهارنظرهای ناشران، چندان امیدی به آن نیست و دست‌کم با ابهام‌های بسیاری همراه است.

علاوه‌ بر این اگر نگاه مسئولان برگزاری نمایشگاه کتاب به مجازی کردن این رویداد، دنباله‌روی از همتایان خارجی است انتظار می‌رود نمایشگاه کتاب مجازی تهران، از قالب صرفا فروشگاهی خود به نوعی فاصله بگیرد یا در کنار فروش کتاب تدبیری برای ارتباط و تعامل بیشتر مولفان با ناشران و ارتباط هر دو این‌ها با مخاطب اندیشیده شود.