بورس‌ کالای ایران عمدتا محلی برای حراج حضوری انواع کالاها میان تولیدکنندگان و فعالان بازار شناخته شده، اما با توجه به تعریف ابزارهای نوین مالی در این بازار مانند گواهی اوراق سپرده کالایی، قراردادهای مشتقه و… و اجرایی شدن معاملات مستمر و پیوسته در این بازار (بازاری شبیه معاملات ثانویه در بورس اوراق بهادار) ظرف سال‌های گذشته، امکان گسترش فعالیت بورس‌کالای کشور و فراتر رفتن از معاملات حضوری فراهم شده است.

حوزه معاملات مشتقه که عمدتا شامل قراردادهای آتی و اختیار معامله می‌شود نخستین ورود بورس‌کالای کشور به حوزه معاملات پیوسته است؛ به این مفهوم که خریدار هریک از قراردادهای نام برده شده، امکان فروش مجدد قرارداد در همین بازار را با قیمت مدنظر دارد. درحال‌حاضر نیز از این نحوه معاملاتی عمدتا برای دادوستد محصولات کشاورزی استفاده می‌شود. هدف اصلی از گسترش این نوع معاملات، کمک به پوشش ریسک قیمت یک محصول خاص و همچنین کمک به فرآیند کشف قیمت آن به‌شمار می‌رود. درواقع باید اذعان کرد معاملات قراردادهای مشتقه عمدتا دو هدف عنوان شده را تامین کرده و درواقع این اهداف تبدیل به کارکرد این نوع معاملات شده است.  در میان ابزارهای مالی تعریف شده در بورس‌کالای کشور معاملات گواهی سپرده کالایی، جایگاهی ویژه دارد چراکه این نحوه معامله ابزاری است که دسترسی بسیاری از تولیدکنندگان و فعالان خرد بازارهای کالایی به‌خصوص در بخش کالاهای کشاورزی را به بازارهای رسمی و ساختار یافته‌ای مانند بورس تسهیل می‌کند.

فرآیند پذیرش عرضه‌کننده در بازارهای فیزیکی بورس‌کالا فرآیندی به نسبت زمانبرو پیچیده است و عمدتا برای فعالان خرد کارکردی ندارد. اما در ساختار گواهی سپرده کالایی دیگر موضوع پذیرش عرضه‌کننده مطرح نیست؛ در این روش بورس‌کالا یک انبار را پذیرش کرده و هر فروشنده‌ای که کالایی مطابق استاندارد تعیین شده توسط بورس‌کالا را داشته باشد، می‌تواند محصول خود را وارد انبار پذیرش شده بورس‌ کند و در ادامه محصول را در بازار گواهی سپرده به فروش برساند. گسترش این نحوه معاملات در بورس‌کالای کشور تحولی برای فروش محصولات کشاورزی به‌خصوص برای فعالان خرد این بازار بود.

معاملات گواهی سپرده با توجه به مزایایی که برای عرضه‌کننده و خریدار به همراه دارند، قابل‌تعمیم به سایر محصولات و معاملات گواهی سپرده کالایی هستند، به‌خصوص اگر معاملات پیوسته بوده و صرفا قابل یک‌بار معامله نباشند. وجود قابلیت معامله ثانویه و به‌عبارت بهتر وجود معاملات مستمر، نقدشوندگی یک بازار را بالا می‌برد؛ چراکه نه‌تنها وجود این قابلیت، تقاضا برای خرید کالاهای عرضه شده را افزایش می‌دهد، بلکه پیوسته و مستمر بودن معاملات در بخش گواهی سپرده کالایی علاوه بر آنکه به نقدشوندگی بیشتر بازار می‌انجامد، مطلوبیت بیشتری را نیز برای عرضه‌کننده به همراه دارد. همچنین معاملات گواهی سپرده نسبت به معاملات بازار فیزیکی کمک بیشتری به فرآیند کشف نرخ در بازار می‌کنند. در بازار فیزیکی بورس‌کالا کشف قیمت مستمری مانند معاملات اوراق بهادار وجود ندارد. در بازار فیزیکی هر کالایی در روز مشخصی به حراج حضوری گذاشته می‌شود، برخی کالاها به‌صورت هفتگی و برخی چند مرتبه در هفته در رینگ بازار فیزیکی عرضه دارند؛ به این ترتیب کشف نرخ مستمر در این بازار انجام نمی‌شود. اما در معاملات گواهی سپرده کالایی با توجه به روند پیوسته بودن دادوستد، کشف قیمت نیز به‌ شکل مستمر جریان دارد که این موضوع به تعیین قیمت محصول در بازار آزاد کمک شایانی می‌کند. 

درحال‌حاضر معاملات گواهی سپرده روی کالاهای خاصی در دو گروه کشاورزی و فلزات گرانبها (سکه طلا) جریان دارد. در این میان در بخش سکه طلا به دلیل جذابیت بالا و با توجه به نقدشوندگی بالای معاملات این حوزه؛ استقبال فعالان بازار از این بخش دادوستدهای بازار مالی بورس‌کالا قابل‌توجه است. درخصوص گواهی سپرده محصولات کشاورزی وضعیت در کالاهای مختلف متفاوت است. به‌عنوان مثال در کالایی مانند زعفران بازاری نقدشونده و سیال وجود دارد به‌گونه‌ای که حجم معامله این محصول در برخی روزها به یک تن می‌رسد که رقم قابل‌توجهی به‌شمار می‌رود و حتی در خارج از بورس‌کالا نیز چنین حجم معامله‌ای به ندرت اتفاق می‌افتد. وضعیت معامله در زمینه گواهی سپرده پسته نیز تقریبا مطلوب تلقی می‌شود. اما در برخی کالاهای کشاورزی شاهد استقبال کمتر فعالان بازار از اوراق گواهی سپرده هستیم که با توجه به راه‌اندازی جدید این بازار و البته وضعیت بازار نقدی برخی از آن کالاها، این موضوع‌ طبیعی به‌شمار می‌رود. در چنین شرایطی رفتن به سمت تاسیس صندوق‌های کالایی می‌تواند به بهبود وضعیت بازار کمک کند.  از زمانی که صندوق‌های سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار مبتنی بر سکه طلا راه‌اندازی شد، به توسعه بازار گواهی سپرده سکه طلا کمک شایانی کرد. آغاز به‌کار صندوق‌های کالایی در سایر محصولات از جمله بخش کشاورزی می‌تواند به سیالیت بیشتر معاملات گواهی سپرده این کالاها کمک کند. از همین‌ رو بورس‌کالا تلاش کرد تا مجوز آغاز به کار صندوق‌های کالایی در بخش کشاورزی را بگیرد که خوشبختانه در این زمینه نیز موفق بود و به زودی فعالیت این صندوق‌ها آغاز می‌شود.

راه‌اندازی این صندوق‌ها در بخش کشاورزی بستری برای بهبود، توسعه و تعمیق بازار گواهی سپرده محصولات کشاورزی به وجود خواهد آورد. صندوق‌های کالایی جایگاهی ویژه در گسترش معاملات گواهی سپرده دارند؛ صندوق‌های کالایی مطابق اساسنامه و امیدنامه‌ خود می‌توانند صرفا در گواهی سپرده کالایی یا به‌طور دقیق‌تر در اوراق بهادار مبتنی بر کالاها (و نه خود کالا) سرمایه‌گذاری کنند. بنابراین هر صندوق کالایی مطابق امیدنامه و شرایط تعیین شده بر روی گواهی سپرده کالایی و اوراق مشتقه کالایی سرمایه‌گذاری می‌کند. سرمایه‌گذاری صندوق‌های کالایی درحوزه اوراق بهادار مبتنی بر گواهی سپرده کالایی می‌تواند به تحریک اوراق یک بازار مشخص منجر شود، به این ترتیب عمق و میزان نقدشوندگی موجود در بازار به‌طور طبیعی افزایش پیدا می‌کند و علاوه بر آن بر میزان بازیگران آن بازار نیز افزوده می‌شود.  درحال‌حاضر درخواست‌هایی از سوی فعالان بازار مبنی بر ایجاد گواهی سپرده کالایی در بخش محصولات گروه صنعتی و حتی پتروشیمی وجود دارد. امکان راه‌اندازی گواهی سپرده کالایی در گروه‌های صنعتی، محصولات پتروشیمی و… نیز وجود دارد. اما به دلیل برخی چالش‌های مالیاتی این موضوع تا به حال به تعویق افتاده است؛ چرا که با توجه به بند ۲۴ ماده یک قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی، انواع ابزارهای مالی از پرداخت مالیات معاف هستند.

دادوستد اغلب کالاها مشمول مالیات ارزش افزوده می‌شوند، اما گواهی سپرده کالایی یک ابزار هیبریدی (ترکیبی) است. در گواهی سپرده کالایی یک محصول که شامل ارزش افزوده است، تبدیل به ورقه بهاداری می‌شود که شامل ارزش افزوده نیست، در ادامه این امکان وجود دارد تا این ورقه مجدد تبدیل به کالایی شود که این کالا ارزش افزوده دارد. برای گسترش گواهی سپرده کالایی بر روی محصولات بخش صنعتی، پتروشیمی و… نیاز است که سازمان امور مالیاتی بپذیرد از معاملات گواهی سپرده کالایی تا زمانی که درحال دادوستد اوراق هستند، مالیات ارزش افزوده دریافت نکند. در واقع معاملات این بخش مشمول بند ۲۴ قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی شود. اما درحال‌حاضر سازمان امور مالیاتی حذف مالیات ارزش افزوده را از معاملات گواهی سپرده کالایی نپذیرفته و به این ترتیب هر بار معامله این اوراق مشمول مالیات می‌شود که این موضوع توجیه‌پذیری اقتصادی معاملات این بخش را از میان خواهد برد. از آنجا که معاملات کالاهای کشاورزی مشمول معافیت مالیاتی هستند، در این سال‌ها معاملات گواهی سپرده کالایی در این بخش رونق گرفته است. اگر مشکل مالیاتی در معاملات گواهی سپرده سایر کالاها برطرف شود، به‌خصوص در بخش کالاهای بخش صنعتی که شرایط انبار و نگهداری آسان‌تری دارند، انتظار می‌رود که شاهد رونق معاملات باشیم و این موضوع کمک شایانی به رونق بازار در بخش‌های مختلف صنعتی کشور خواهد داشت و به نوعی می‌تواند موتور محرکی برای فعال شدن چرخ صنعت کشور نیز باشد. از همین‌رو انتظار می‌رود که این مشکل به‌زودی برطرف شود.

منبع: دنیای اقتصاد