نشست تاب‌آوری، سرمایه‌گذاری و توسعه فناوری در چشم‌انداز اقتصاد چرخشی در معادن و صنایع فلزی ایران روز پنجشنبه(۱۰مهرماه)، همزمان با سومین روز از چهاردهمین همایش و نمایشگاه بین‌المللی فرصت‌های سرمایه‌گذاری در معدن و صنایع معدنی ایران(MINEX2025) برگزار شد.

این نشست با هدف بررسی ابعاد گوناگون اقتصاد چرخشی در زنجیره معادن و فلزات کشور، مرور تجربه‌ها و درس‌آموخته‌های صنایع معدنی و فلزی و نیز تحلیل رویکردهای آینده‌نگر در این حوزه شکل گرفت.

فرهاد فرشاد، مدیر توسعه فناوری و بومی‌سازی سازمان ایمیدرو، طیبه صالحی، مدیرعامل شرکت نوآفرینان اکسیر و مشاور اقتصاد چرخشی در شرکت‌های معدنی و فلزی(دبیر پنل)، علی ایازی مدیر توسعه سرمایه‌گذاری و راهبر پروژه اقتصاد چرخشی هلدینگ میدکو، علی ساجدی‌خواه، رئیس دپارتمان تحقیقات بازار و راهبر کلان پروژه اقتصاد چرخشی در فولاد مبارکه، محمد رحمتی، عضو کمیته مشاورین تدوین استانداردهای کربن و خبره صنعتی در حوزه ارزیابی چرخه عمر (LCA)، سید توحید صدرنژاد، رئیس کمیسیون استاندارد، محیط زیست، توسعه پایدار و آب اتاق بازرگانی و رئیس اتحادیه صنایع بازیافت در این پنل تخصصی حضور داشتند.

تجارب، درس‌آموزه‌ها و رویکردهای عملیاتی در پیاده‌سازی جامع اقتصاد چرخشی در زنجیره معادن و فلزات ایران، رویکردهای فناوری‌محور به حل مسائل چرخشی صنعت؛ تمرکز بر دیدگاه جامع و مبتنی بر ارزیابی چرخه عمر، بازنگری در منطق خلق ارزش در کسب و کارهای معدنی و فلزی ایران و بازتعریف ماده اصلی، جانبی و پسماند، رفع شکاف «راندمان مواد» فعلی شرکت‌های معدنی و فلزی و ضعف در افزایش سهم منابع ثانویه از تولید، فرصت‌های سیاستی از منظر برنامه هفتم توسعه و طرح اصلاح قانون مدیریت پسماندها و موانع و چالش‌های حرکت از بازیافت به سمت کاهش و بازطراحی در زنجیره فلزات، ازجمله مباحث کلیدی این پنل بود.

در این نشست، علی ساجدی‌خواه، رئیس دپارتمان تحقیقات بازار و راهبرد کلان پروژه اقتصاد چرخشی شرکت فولاد مبارکه، به تبیین دیدگاه‌های خود در این حوزه پرداخت.

وی با اشاره به اینکه اقتصاد چرخشی موضوعی تازه در جهان محسوب می‌شود و نخستین بار در سال ۲۰۱۹ قوانین آن در سطح اتحادیه اروپا تدوین شد، گفت: صنایع کشور ما در مقایسه با شرکت‌های مشابه خارجی، در برخی شاخص‌ها از جمله راندمان مواد، با فاصله‌هایی جدی روبه‌رو هستند. در تعریف‌های سنتی، تنها پسماندهای مستقیم را لحاظ می‌کردیم، در حالی‌که بسیاری از موادی که در یک مجموعه بلااستفاده تلقی می‌شوند، می‌توانند در صنایع دیگر به کار گرفته شوند و ارزش‌آفرینی داشته باشند.

ساجدی‌خواه با تأکید بر رشد هزینه‌های انرژی و تغییر شرایط اقتصادی کشور، افزود: در سال‌های اخیر با افزایش چشمگیر قیمت حامل‌های انرژی، به‌ویژه گاز، صنایع فولادی دیگر نمی‌توانند مانند گذشته به استفاده بی‌رویه از منابع اولیه و انرژی ادامه دهند. از سوی دیگر، فشارهای محیط‌زیستی و قوانین بین‌المللی نظیر مالیات کربن و مقررات فرامرزی اتحادیه اروپا از سال ۲۰۲۶، ما را ناگزیر می‌کند تا مسیر اقتصاد چرخشی را به‌صورت جدی دنبال کنیم.

رئیس دپارتمان تحقیقات بازار فولاد مبارکه خاطرنشان کرد: اقتصاد چرخشی نه‌تنها ابعاد زیست‌محیطی دارد، بلکه می‌تواند به‌عنوان رویکردی درآمدزا به تحقق اهداف شرکت‌ها در کاهش هزینه‌ها، افزایش صادرات و بهبود شاخص‌های پایداری کمک کند. این رویکرد در عین حال پاسخی به انتظارات جوامع محلی، دانشگاه‌ها و ذی‌نفعان از شرکت‌های بزرگ معدنی و فولادی کشور است.

وی با اشاره به مشکلات جدی صنایع در حوزه تأمین آب افزود: امروز ادامه تولید به روش‌های گذشته امکان‌پذیر نیست. در فولاد مبارکه مجبور شده‌ایم برای تأمین آب موردنیاز از پروژه‌های عظیم انتقال آب از دریای عمان استفاده کنیم. این واقعیت نشان می‌دهد که بدون اجرای اصول اقتصاد چرخشی، پایداری تولید و توسعه آتی غیرممکن خواهد بود.

نقشه راه فولاد مبارکه برای تحقق اقتصاد چرخشی

ساجدی‌خواه با اشاره به دیدگاه‌های مطرح‌شده از سوی کارشناسان و مدیران حاضر، تأکید کرد: سه کلیدواژه اساسی در تحول صنعت فولاد عبارتند از تغییر مدل کسب‌و‌کار، تغییر فرآیندها و تحول در لجستیک.

وی توضیح داد که در آینده نزدیک، بسیاری از کسب‌وکارها از مدل سنتی فروش محصول فاصله گرفته و به سمت ارائه خدمات و اجاره دارایی حرکت می‌کنند؛ مشابه آنچه برای صنعت خودروسازی و پلتفرم‌های اشتراک‌گذاری خودرو در جهان پیش‌بینی می‌شود.

به گفته وی، این تغییر می‌تواند صنایع بالادستی همچون فولاد را نیز دستخوش دگرگونی کند؛ به‌گونه‌ای که در آینده، فولاد مبارکه به جای فروش ورق به خودروسازان، ورق‌های فولادی را به صورت اجاره‌ای عرضه کند و سپس الزام بازیافت آن را ایجاد نماید.

رئیس دپارتمان تحقیقات بازار فولاد مبارکه، با اشاره به تجربه‌های جهانی، تصریح کرد: ما در سال ۱۴۰۱ با الگوبرداری از پلتفرم فناوری فولاد اروپا و همگام با انجمن جهانی فولاد، حرکت به سمت اقتصاد چرخشی را آغاز کردیم و فولاد مبارکه اهداف روشنی در این حوزه تعیین کرده است که شامل دستیابی به ۳۰ درصد بازیافت و کاهش آلایندها تا سال ۱۴۱۰ و تحقق کربن خنثی تا سال ۱۴۲۸است.

وی افزود: فناوری‌هایی چون بهینه‌سازی فرآیندها، ارتقای راندمان مصرف مواد، احیای مستقیم مبتنی بر هیدروژن و جایگزینی تدریجی روش‌های سنتی تولید فولاد از جمله مسیرهایی است که شرکت برای تحقق این اهداف دنبال می‌کند.

ساجدی‌خواه تأکید کرد فولاد مبارکه با استفاده از مدل‌های بین‌المللی همچون اکسنچر، نقشه راهی برای اقتصاد چرخشی طراحی کرده است که شامل اهداف کلان، استراتژی‌ها، پروژه‌ها و منابع می‌شود. این نقشه راه با ارزیابی سطح بلوغ اقتصاد چرخشی در شرکت، جایگاه فعلی فولاد مبارکه را مشخص کرده و مسیر رسیدن به بلوغ کامل را ترسیم کرده است.

وی گفت: ما کار را از پروژه‌های کاربردی و ملموس مانند مدیریت پسماند آغاز کردیم تا بتوانیم در افق ۱۴۱۰ حداقل ۳۰ درصد وضعیت موجود را بهبود بخشیم. تاکنون ۶۲ پروژه در این حوزه تعریف شده و وارد مرحله تخصیص بودجه شده‌اند.

ساجدی‌خواه با اشاره به فرهنگ سازمانی در اجرای اقتصاد چرخشی گفت: برای اینکه این تحول به‌طور پایدار در سازمان نهادینه شود، باید همه کارکنان درگیر شوند. به همین دلیل فرهنگ‌سازی در این زمینه را هم‌زمان با پروژه‌ها پیش می‌بریم، نه در مراحل پایانی.

وی همچنین تأکید کرد که رویکرد فولاد مبارکه از پایین به بالا و مشارکتی است؛ به این معنا که نه‌تنها مدیران، بلکه کارشناسان و متخصصان نیز در تعیین اهداف و طراحی پروژه‌ها نقش دارند.

وی افزود: وقتی بحث کاهش کربن مطرح شد، حتی واحدهای تولیدی خودشان خواستار هدف‌گذاری سختگیرانه‌تر بودند تا تحت فشار، بتوانند همراهی بیشتری نشان دهند.

ساجدی‌خواه با اشاره به تجربه‌های گذشته در حوزه تحول دیجیتال گفت: برخلاف مدل‌های دستوری و از بالا به پایین که پیش‌تر نتیجه مطلوبی نداشت، در اقتصاد چرخشی ما بر مشارکت واحدها و کارشناسان تمرکز کرده‌ایم.

وی از جمله چالش‌های این مسیر را تفاوت درک مفهومی از اقتصاد چرخشی، هم راستا کردن واحدهای ذی‌نفع و تجاری‌سازی، فناوری‌های نوین دانست و افزود: ما سعی کرده‌ایم هیچ‌گاه جلوتر از اقدامات عملی، ویترین‌سازی نکنیم. سه سال است که کارگروه‌های اقتصاد چرخشی در فولاد مبارکه فعال‌اند، اما تنها اکنون نتایج این اقدامات را رسانه‌ای می‌کنیم تا نشان دهیم نگاه ما صرفاً نمایشی نبوده است.

رئیس دپارتمان تحقیقات بازار فولاد مبارکه تأکید کرد: اقتصاد چرخشی در کنار تحول دیجیتال و توسعه محصولات با ارزش افزوده بالاتر، به‌عنوان یکی از پیشران‌های نوآوری فولاد مبارکه در تابلوی اهداف شرکت قرار گرفته است. تجربه ما نشان می‌دهد که برای رسیدن به اهدافی مانند کربن‌خنثی، مشارکت همه‌جانبه، تغییر فرآیندها و فرهنگ‌سازی سازمانی، کلید موفقیت خواهد بود.

اقتصاد چرخشی و فولاد سبز ضرورتی برای بقاء و توسعه پایدار

در ادامه این نشست تخصصی، محمد رحمتی، عضو کمیته مشاورین تدوین استانداردهای کربن و خبره صنعتی در حوزه ارزیابی چرخه عمر شرکت فولاد مبارکه، به تبیین روند شکل‌گیری و اهمیت استانداردهای اقتصاد چرخشی در صنایع پرداخت.

وی با اشاره به سابقه این موضوع گفت: از سال ۲۰۱۹، سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ایزو) تدوین استانداردهای مرتبط با اقتصاد چرخشی را آغاز کرد و پس از حدود پنج سال، در سال ۲۰۲۴ مجموعه استانداردهای سری ۵۹۰۰۰ منتشر شد.

رحمتی افزود: استانداردها اصول اساسی اقتصاد چرخشی در سازمان‌ها، نحوه گذار کسب‌وکارها از مدل‌های خطی به چرخشی، شاخص‌های اندازه‌گیری عملکرد چرخشی را شامل می‌شود.

رحمتی با ترسیم تفاوت میان دو رویکرد سنتی و نوین بیان کرد: مدل‌های خطی تولید تنها بر استخراج منابع، تولید محصول و در نهایت سودآوری کوتاه‌مدت برای سهامداران متمرکز بودند، اما این شیوه نه برای جامعه محلی مفید بود، نه برای مشتریان و نه برای پایداری سازمان‌ها. در مقابل، اقتصاد چرخشی بر ایجاد ارزش برای همه ذینفعان از جمله سهامداران، کارکنان، مشتریان، تأمین‌کنندگان و جوامع محلی تأکید دارد.

وی توضیح داد که ارزش‌آفرینی در این رویکرد به معنای پاسخ‌گویی به نیازها و انتظارات تمامی ذینفعان است؛ از سودآوری برای سهامداران گرفته تا کاهش پسماند و بهبود کیفیت زندگی جوامع محلی.

به گفته رحمتی، فولاد مبارکه طی دو سال اخیر گام‌های مهمی در راستای بازنگری فرآیندها و حرکت به سمت ارزش‌آفرینی برای ذینفعان برداشته است.

وی با اشاره به دستاوردی مهم افزود: ۲۳ شهریور امسال فولاد مبارکه به‌عنوان نخستین شرکت ایرانی موفق شد دو استاندارد معتبر بین‌المللی در حوزه کربن را از کشور سنگاپور دریافت کند. این نشان می‌دهد که حرکت به سمت اقتصاد چرخشی صرفاً یک شعار نیست، بلکه الزامی است که مشتریان اروپایی، ترکیه، چین، اتحادیه اروپا و حتی کشورهای عربی منطقه خواستار آن هستند.

وی تأکید کرد که پیاده‌سازی مدل‌های چرخشی مستلزم بازطراحی کامل فرآیندها از جمله فروش، خرید، تأمین مواد اولیه، تولید، جذب نیروی انسانی و حتی انبارداری است.

رحمتی یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها را فقدان داده‌های دقیق در سازمان‌ها دانست و گفت: تا زمانی که داده‌کاوی و جمع‌آوری اطلاعات در همه مراحل زنجیره تولید انجام نشود، امکان طراحی مدل‌های نوین کسب‌وکار وجود ندارد.

وی افزود: در استانداردهای بین‌المللی حتی انبارش نیز به‌عنوان یک فرآیند پرهزینه و آسیب‌زا برای اکوسیستم تلقی می‌شود و باید مورد بازنگری قرار گیرد.

این کارشناس هشدار داد که بی‌توجهی به استانداردهای چرخشی می‌تواند صنایع را با محدودیت‌های سنگین مواجه کند و افزود: اتحادیه اروپا از سال ۲۰۲۶ واردات محصولاتی را که الزامات کربنی را رعایت نکرده باشند، ممنوع یا مشمول مالیات‌های کربنی خواهد کرد.

رحمتی تأکید کرد: در همین چند هفته اخیر، سه مشتری اروپایی فولاد مبارکه خواستار اظهار استانداردهای کربنی شده‌اند. این نشان می‌دهد که ادامه فعالیت در بازارهای جهانی بدون رعایت این الزامات ممکن نیست.

وی با اشاره به تجربه شرکت‌های بزرگ جهانی همچون آرسلورمیتال و پوسکو گفت: آرسلور در سال ۲۰۲۱ برچسب‌های زیست‌محیطی را مشابه برچسب‌های انرژی لوازم خانگی بر محصولات فولادی خود درج کرد. پوسکو نیز مدل اقتصاد کم‌کربن خود را مبتنی بر یکپارچگی اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بنا نهاده است.

رحمتی در پایان تاکید کرد: اقتصاد چرخشی و فولاد سبز نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی برای بقا و توسعه پایدار است. از معدن تا محصول نهایی، اگر با رویکردی سبز و مسئولانه حرکت کنیم، آینده‌ای پایدار برای کشور و صنعت رقم خواهد خورد.