از دیرباز، در عموم کشورهای توسعه‌یافته و یا درحال‌ توسعه دنیا مانند ایالات متحده آمریکا، چین، استرالیا، کانادا، روسیه، هندوستان، ژاپن و نیز مجموعه‌هایی همچون اتحادیه اروپا، سازمان ملل متحد و کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، مطالعاتی بسیار منسجم، نظام‌مند، همگرا، هدفدار، جهت‌دار، باسابقه و دوره‌ای در زمینه مواد معدنی و صنایع معدنی با حساسیت فراوان و صرف هزینه‌های بالا صورت می‌گرفته است. به طور طبیعی، همنوا با اقدامات مطالعاتی حساب‌شده و برنامه‌ریزی‌شده، تمامی بازیگران و نقش‌آفرینان بین‌المللی مطرح در حوزه مواد و صنایع معدنی نه‌ تنها به شکلی روشمند به ارزیابی منظم وضعیت خود در این حوزه می‌پردازند، بلکه حتی رصد پیوسته وضعیت سایر مناطق و کشورهای جهان را نیز از نظر دور نمی‌دارند. بنابراین باید رویکردهای مشابهی در دستور کار ما نیز قرار بگیرد.

طرح‌های جامع، فرصتی برای بالفعل کردن ظرفیت‌ها

ایران، بر اساس آمار و اطلاعات متقن، کشوری مطرح در حوزه معدن و ذخایر زمین‌شناسی قلمداد می‌شود. علاوه بر بهره‌مندی درخور توجه صنعت و اقتصاد کشور از درآمدها و فعالیت‌های اقتصادی مرتبط با معدن و صنایع معدنی، امکان جایگزینی درآمدهای نفتی با درآمدهای ناشی از زنجیره معدن و صنایع معدنی را می‌توان در ادبیات دولت‌مردان و سیاست‌گذاران کلان کشور مشاهده کرد.

دستیابی به چنین هدف ارزشمندی جز با بالفعل کردن ظرفیت‌های موجود و افزایش بهره‌وری فعالیت‌ها در زمینه‌هایی نظیر اکتشافات، معدن‌کاری، استخراج و فرآوری امکان‌پذیر نیست. برای انجام این مهم، باید مطالعات و سیاست‌گذاری‌هایی کلان در چارچوبی حساب‌شده و همگرا در حوزه معدن و صنایع معدنی، پیگیری و هدایت شوند تا از این رهگذر و با طراحی استراتژی‌های معقول و مقبول، مسیر بهره‌برداری علمی و پایدار کشور از مزیت‌های نسبی موجود یا ممکن در این حوزه هموارتر شود.

یک نمونه از چنین مواردی، اجرای طرح‌های جامع در بخش معدن و صنایع معدنی است. خوشبختانه ایمیدرو، با پیگیری وزارت صنعت، معدن و تجارت و حمایت‌های همه‌جانبه مدیران ارشد خود و هیئت محترم عامل، اقدامات ارزشمندی در راستای تدوین نقشه راه معدن کشور، تدوین و پایش طرح جامع فولاد، تدوین طرح‌های جامع سرب، روی، طلا و زغال‌سنگ و تدوین طرح‌های جامع مس و آلومینیوم انجام داده است که دو طرح اخیر، مراحل پایانی مطالعه و تدوین استراتژی‌ها و برنامه‌های عملیاتی خود را سپری می‌کنند تا پس از جمع‌بندی‌های لازم، وارد مرحله اجرا و پایش شوند.

شایان ذکر است که تدوین طرح‌های جامع کشوری در حوزه معدن و صنایع معدنی، مبتنی بر ابلاغ برنامه اجرایی نقشه راه معدن و صنایع معدنی و مکلف بودن ایمیدرو به انجام این مهم و نیز بر اساس بند ۳۸ تصویب‌نامه ستاد اقتصاد مقاومتی بوده است.

طرح جامع مس و رویکردهای اجرای آن

همان‌طور که اشاره شد، یکی از طرح‌های جامعی که هم‌اکنون در دستور کار ایمیدرو قرار دارد و مراحل نهایی تدوین را سپری می‌کند، طرح جامع مس است که با توجه به موقعیت ممتاز ایران در حوزه معدن و صنایع معدنی مس در منطقه و آسیا، اهمیتی ویژه برای ایمیدرو دارد. امید است که با اجرای این طرح، صنعت مس ایران با ارتقای پایدار جایگاه خود، به یکی از بازیگران اصلی صنعت مس دنیا بدل شود. گفتنی است که ایران، از حیث ذخایر معدنی، در جایگاه هفتم در میان کشورهای مطرح صنعت مس قرار دارد و در حالی که انتظار می‌رود با توسعه اکتشافات، این جایگاه کماکان بهبود پیدا کند، تولید معدنی و دیگر محصولات زنجیره صنعت مس کشور متناسب با میزان ذخایر نیست.

تهیه طرحی درخور شان، عملی و جامع برای چنین صنعتی، پیچیدگی‌های ویژه‌ای داشت و باید با ظرافت‌های خاصی انجام می‌شد تا علاوه بر رعایت اصول علمی و موجه، دربرگیرنده تمامی جوانب صنعت و دغدغه‌های خبرگان این حوزه باشد. از سوی دیگر، تجربه ارزشمند تدوین طرح‌های جامع قبلی و ضعف‌های مرتبط با آن‌ها، چشم‌انداز مناسب‌تری از الزام‌ها و چالش‌های پیش روی چنین طرح‌هایی را برای سازمان ایمیدرو روشن می‌ساخت.

برای این منظور و با توجه به سطح اهمیت طرح جامع مس و تاثیرگذاری همه‌جانبه آن بر صنعت مس کشور، جلسه‌های خبرگی متعدد و منظمی برای ارزیابی جوانب مختلف و تمهید مقدمات انجام آن به میزبانی دفتر صنایع معدنی ایمیدرو و با مشارکت نمایندگانی از ذی‌نفعان، دست‌اندرکاران و نقش‌آفرینان، از جمله سازمان برنامه و بودجه، سازمان زمین‌شناسی، مرکز پژوهش‌های مجلس، شرکت ملی صنایع مس ایران، معاونت معدنی وزارتخانه، هلدینگ سرمایه‌گذاری خاورمیانه (میدکو)، انجمن تولیدکنندگان سیم و کابل و انجمن مس در بازه زمانی تیر و مرداد ۱۳۹۸ در ایمیدرو تشکیل شد. هدف از تشکیل این جلسات، حصول همگرایی در دیدگاه‌های متنوع کارشناسانه از منظرهای گوناگون و اطمینان از لحاظ کردن دغدغه‌های همه نقش‌آفرینان مهم صنعت در انجام مطالعات بود که خوشبختانه نتایج بسیار مثبتی نیز به همراه داشت.

در این جلسات، اخذ دیدگاه‌ها و پیشنهادهای کارشناسانه ذی‌نفعان منجر به طراحی فهرست کاملی از مولفه‌های لازم برای انجام مطالعات این طرح‌ و همچنین تهیه شرح خدمات آن شد که هم از حیث جامعیت و هم از منظر روش‌شناسی بسیار چشمگیر است. در این راستا، به طور خلاصه، این موارد (به همراه جزئیات) به تفکیک ۶ سناریو در شرح خدمات مورد توجه قرار گرفت: مرور پیشینه مطالعات طرح‌های جامع و طرح‌های مشابه و نتایج آن‌ها (با هدف ارزیابی و عارضه‌یابی مطالعات قبلی)؛ شناخت زنجیره صنعت، صنایع پشتیبان و صنایع مصرف‌کننده (با هدف مشخص کردن محدوده صنعت و اثرپذیری و اثرگذاری آن)؛ بررسی وضعیت صنعت مس در دنیا؛ بررسی وضعیت صنعت در کشورهای منتخب (کشورهای پیشرو، منطقه، رقبای تجاری و… مشتمل بر ۱۴ کشور با هدف ارزیابی وضعیت بازاری، فنی و اقتصادی زنجیره صنعت مس آن‌ها با در نظر گرفتن عوامل محیط کلان این کشورها)؛ بررسی دقیق وضعیت محیط کلان و محیط صنعت مس در ایران با هدف ارزیابی جایگاه صنعت مس کشور از حیث عوامل بازاری، فنی و اقتصادی؛ شناسایی چالش‌های این صنعت؛ عارضه‌یابی آن‌ها و ارائه راهکارهای برون‌رفت از این چالش‌ها؛ معرفی سناریوهای عمده تاثیرگذار بر صنعت مس و تحلیل آن‌ها (مشتمل بر ۶ سناریوی مهم و تاثیرگذار)؛ ارزیابی اهداف و اولویت‌های صنعت با توجه به اسناد بالادست و دیدگاه‌های کارشناسانه به تفکیک سناریوهای مورد بررسی؛ طراحی مدل‌های مناسب برای دستیابی بهینه به اهداف صنعت؛ طراحی استراتژی‌های متنوع بر مبنای سناریوهای محتمل برای دستیابی به اهداف؛ ارائه برنامه‌های لازم برای اجرای استراتژی‌های تدوین‌شده به منظور بررسی در افق‌های ۱۴۰۵ و ۱۴۰۹٫

سناریوپردازی و امکان ارائه راهکار برای شرایط مختلف

شرح خدمات تهیه‌شده برای تدوین طرح جامع مس و همین‌طور طرح جامع آلومینیوم، یکی از دستاوردهای بارز و ارزشمند تیم متولی تهیه این طرح‌ها مشتمل بر صدها بخش و زیربخش بوده است که با جمع‌آوری طیف وسیعی از آمار و اطلاعات از وضعیت صنعت در دنیا، وضعیت تعداد بسیاری از کشورهای منتخب و موقعیت صنعت مس و ارزیابی استراتژی‌ آن‌ها در توسعه صنعت مس، وضعیت دقیق صنعت مس کشور و جوانب تاثیرگذار حاکم بر این صنعت، ضمن بررسی چالش‌های مختلف و ارائه راهکارهای عملیاتی، با در نظر گرفتن مقولات مهمی همچون تولید، ارزش افزوده، اشتغال، مسائل زیست‌محیطی و محدودیت‌ دسترسی به آب و انرژی، اهداف بهینه‌ای را برای صنعت مس کشور تعیین و با تدوین استراتژی های متناسب، برنامه‌های عملیاتی مختلفی را برای دستیابی به این اهداف ارائه کرده است. در ضمن، این فرایند در سایه سناریوهایی مختلف انجام شده است تا حتی با تغییر عوامل کلان تاثیرگذار نظیر تحریم، جنگ و بیماری‌های همه‌گیر، طرح تدوین‌شده بر اساس شرح خدمات، امکان ارائه راهکارهای سریع و عملیاتی را برای شرایط جدید داشته باشد.

نکته دیگر در این راستا، انتخاب مشاور برای انجام این مطالعات بود. با ارزیابی‌های مفصل کیفی و فنی گزینه‌های موجود، به آن مبادرت و در نتیجه، یکی از مجموعه‌های باسابقه در مطالعات حوزه مس متولی انجام آن شد. همان‌طور که ذکر شد، این مطالعات در مراحل پایانی قرار دارد. شرکت مذکور، علاوه بر سابقه طولانی فعالیت در ارائه خدمات مشاوره به صنایع معدنی کشور و به طور ویژه صنعت مس، خدمات مشاوره‌ای خود را متمرکز بر خدمات مشاوره کلان اقتصادی و مدیریتی کرده است که این امر از توانمندی‌های خاص این شرکت به شمار می‌رود.

یک بحث مهم دیگر، نظارت بر حسن انجام مطالعات است که این مهم نیز از طریق رصد مداوم و کارشناسانه مطالعات، تاکنون به نحو مطلوبی به انجام رسیده است و علاوه بر جلسات مستمر پایش، جلسات متعددی نیز در سطوح مختلف سازمانی برای ارزیابی نتایج مراحل مختلف تشکیل شده و همچنان در دستور کار است.

در حال حاضر، صنعت مس کشور یکی از صنایع معدنی اثرگذار محسوب می‌شود که سالانه حدود سه میلیارد دلار ارزش افزوده نصیب کشور می‌کند. این صنعت پتانسیل آن را دارد که با جهش سه یا چهار برابری در حوزه تولید معدنی و حتی در حوزه‌های دیگر صنعت، نقش بارزتری در تحقق اقتصاد معدنی کشور و کاهش وابستگی به اقتصاد نفتی ایفا کند و تدوین طرحی جامع، علمی و متناسب، نقشی پررنگ در دستیابی به چنین هدفی ایفا خواهد کرد.

انتظار می‌رود که نتایج این مطالعات که بنا است به طور سالانه پایش نیز شوند، به شناسایی اهداف بهینه صنعت مس و تجویز استراتژی‌های مناسب و ریل‌گذاری مطلوب برای دستیابی به این اهداف بینجامد و مصالح کشور در این حوزه را به شایسته‌ترین وجه تامین کند.